05/11/2008

America'n tyfu i fyny

Mi gymerodd hi greisus economaidd, a dewis trychinebus o ymgeisydd am y Ddirprwyiaeth gan John McCain, iddo ddigwydd - ond ddoe/neithiwr/heddiw, tyfodd Americanwyr i fyny a dechrau cyrraedd y math o aeddfedrwydd y mae rhywun yn ei ddisgwyl o ddemocrasi orllewinol yn y 21 ganrif.

Nid yn unig ennillodd Obama bleidleisiau'r Coleg Etholiadol o gryn bellter, mi ennillodd y bleidlais boblogaidd o bell hefyd. Ac mi ennillodd ei blaid Ddemocrataidd fwyafrif cryf yn Nhy'r Cynrychiolwyr ac yn y Senedd.

Buddugoliaeth ysgubol ymhob ystyr, ac un hanesyddol wrth gwrs. Mae'r Americanwyr wedi goroesi legasi chwerw o hiliaeth, ac wedi rhoi dyn du yn y Tŷ Gwyn, ac mae nhw wedi taflu ymaith eu difaterwch ac wedi ymwrthod â jingoistiaeth y regime Cheney-Bushaidd dde-eithafol a chrefyddol o'r diwedd. Mae nhw wedi ymwrthod a'r doctrin o droi America'n hyper-power, ac wedi gweld gwerth mewn cydweithio rhyngwladol a phartneriaeth rhwng gwledydd.

Mewn geiriau plaen, mae nhw wedi tyfu i fyny. Hir oes i Obama. Hir oes i'r America newydd!

03/11/2008

A fodlonwn ar gornel fach i guro drymiau a chanu'n caneuon?

Dwi'n ffan mawr o Stephen Fry. Nid yn unig oherwydd ei ffraethineb, ei ddoniau comig a'i lyfrau treiddgar, deallus a difyr, ond hefyd oherwydd ei fod o'n ddyn gwybodus sy'n ymddangos fel ei fod wedi awchu am addysg a gwybodaeth (heb son am fwyta llyfrau) trwy gydol ei fywyd. Mae'n ymhyfrydu yn y celfyddydau, ac mewn hanes, llenyddiaeth a iaith yn arbennig, ac mae hynny yn rhywbeth dwi'n ei barchu a'i edmygu yn fawr iawn.

Dwi wedi bod yn gwylio'i gyfres newydd, Stephen Fry in America. Er bod y gyfres yn siomedig o ran cyflawni'r gobeithion oedd gennyf i ddechrau (dyn deallus, ffraeth a difyr yn teithio gwlad sy'n llawn rhyfeddodau a chymeriadau ecsentrig) - yn bennaf oherwydd eu bod yn gwibio trwy tua hanner dwsin a mwy o daleithiau ymhob rhaglen - mae 'na dal ddigon o ditbits efo trigolion unigryw, ynghyd â golygfeydd bendigedig, i fod yn gyfres ddigon difyr.

Ta waeth, wrth wylio rhaglen neithiwr, atgoffwyd fi o rywbeth a sylweddolais yn ddiweddar, wrth sgwennu darn o lif meddwl un o gymeriadau Crawia, fy nofel newydd.

Roedd Fry yn ymweld a reservation cenedl y Lakota - llwyth o frodorion cynhenid America yn Ne Dakota - ac yn sylwi ar y tlodi a chaledi cymdeithasol ymysg y bobl difreintiedig ond balch yma, oedd unwaith yn byw yn rhydd ac urddasol, a iach, drwy'r cyfandir cyfan. Aeth i sgwrsio efo hen gradur oedd yn ymgyrchu dros hawliau'r Lakota, ac mi eglurodd hwnnw fod un o bob pedwar plentyn Lakota - "chwarter ein dyfodol" - yn cael ei yrru tu allan y reservation at rieni maeth, neu i gael eu mabwysiadu, oherwydd tlodi eu teuluoedd. Eglurodd hefyd fod oed siaradwyr iaith y Lakota yn 65 oed ar gyfartaledd. "Cyn hir," medda fo, "mi fyddan ni wedi diflannu. Pan fydd ein iaith yn marw, fyddan ni ddim yn genedl mwyach, oherwydd yr iaith yw ein cysylltiad efo popeth."

Rwan, mae diffiniad o genedl wedi newid yn sylfaenol ers cwpwl o ganrifoedd. Oherwydd twf a chwymp imperialaeth, eideolegau a chrefyddau, a'r newidiadau demograffyddol a/neu ddiwylliannol a achoswyd ganddyn nhw, rydym bellach wedi arfer efo cenhedloedd sydd wedi goroesi'r stormydd imperialaidd er colli eu ieithoedd cynhenid yn y gwyntoedd. Ond cenhedloedd sydd â gwladwriaeth eu hunain ydi'r rhan fwyaf o'r cenhedloedd yma, nid cenhedloedd heb rym i amddiffyn eu hunain rhag ymdoddi i ddiwylliant y wladwriaeth mae nhw'n berthyn iddi. Heb rym digonnol i oresgyn dirywiad ac ecsploetio cymdeithasol, ac i roi gwerth ar - a hybu - eu treftadaeth a'u diwylliant eu hunain - fyddai'n furiau cadarn rhag ymdoddi i ddiwylliant grymus y concwerwr - mae colli iaith yn golygu, i bob pwrpas, colli hunaniaeth... a cholli popeth.

Di-au fod yr henwr ymroddedig hwn o blith y Lakota wedi ceisio ymoleuo Stephen Fry ar y rhesymau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol sy'n cyfrannu at dranc eu iaith a difaterwch y genhedlaeth iau tuag ati. Rydym yn gyfarwydd â'r un ffactorau yma yng Nghymru: anobaith, cyfryngau torfol, allfudo i chwilio am waith a dyfodol, y diffyg buddsoddiad mewn pobl a chymunedau, problemau cymdeithasol alcohol, cyffuriau, gamblo, a'r teimlad diffrwyth ac anobeithiol sy'n ffynnu mewn hinsawdd o ddibyniaeth a dirywiad cymdeithasol a gwacter diwylliannol.

Ond er dyn mor ddeallus ac ymoleuedig i raddau go helaeth yw Fry, cefais yr argraff nad oedd wedi ei argyhoeddi o'r gwirionedd oedd yn amlwg yn y darlun tywyll a beintiai'r Lakota o ddyfodol ei genedl. Wedi ymweld â'r ysgol uwchradd leol, a chanfod cwpwl o ddisgyblion oedd yn ymwybodol o'r gwerth mewn dysgu'r iaith yn y dosbarth, a gweld criw o ddisgyblion eraill yn curo drymiau a chwarae offerynnau traddodiadol wrth ganu caneuon cynhenid, nododd fwy nag unwaith na allai gredu fod dyfodol yr iaith yn y fath berygl ag a ddywedai'r hen ddyn.

Doedd hynny ddim oherwydd unrhyw fath o ewyllys drwg nag agwedd imperialaidd - yn wir, roedd Fry yn gyson ddamniol o'r driniaeth annynol a ddioddefodd y brodorion cynhenid dan law'r dyn gwyn. Na, roedd ei fethiant i ddeall y gwahaniaeth rhwng iaith fyw a iaith sy'n bodoli mewn dosbarth neu ar lwyfan ambell 'fez nos' yn deillio o'r ffaith nad oes ganddo, fel Sais, unrhyw brofiad nag amgyffred o iaith yn marw. Fel y mae'r cymeriad hwnnw yn fy nofel, Crawia, yn nodi, does gan Sais, neu Ffrancwr, Sbaenwr neu Almaenwr, neu unrhyw berson o genedl wladwriaethol unieithog, ddim profiad o weld ei iath yn dirywio a marw o'i gwmpas, felly all o ddim amgyffred y peth heb son am ddeall ac uniaethu â'r broblem.

Mae gen i brofiad go helaeth erbyn hyn, o gydweithio efo Saeson lleol - hyd yn oed Saeson sydd wedi symud i mewn yn lled-ddiweddar - sydd â ewyllys da tuag at y gymuned a'r iaith, ac sydd yn weithgar iawn yn y gymuned, er budd y gymuned, ac efo lles y gymuned - a'r diwylliant hefyd - mewn golwg. Y gwir ydi, yn aml iawn (ac er tristwch mawr - er, yn ddealladwy o weld fod amodau economaidd a chymdeithasol wedi magu canrifoedd o ddibyniaeth a disgwyl achubiaeth o uwchlaw, yn hytrach nag o blith ein gilydd), gwelwn fewnfudwyr yn fwy parod na'r Cymry i godi oddi ar eu tinau i wneud rwbath. Mae rhai o'r mewnfudwyr hyn wedi dysgu Cymraeg (dwi'n gwahaniaethu rhwng mewnfudwr - rhywun sydd â'r potensial i gyfrannu i'w gymuned newydd - a trefedigaethwr, sy'n dod yma i orfodi ei ddiwylliant a'i arferion ei hun ar y brodorion), ac eraill efallai heb, ond wedi magu plant sydd yn Gymraeg iaith gyntaf.

Ond er yr holl ewyllys da yma ymhlith nifer o fewnfudwyr, wnan nhw byth, byth werthfawrogi sut mae iaith yn marw, ac mai ei goroesiad fel iaith fyw yw'r unig ffordd i sicrhau ei pharhad - ac yn bwysicach, parhad y cyfoeth diwylliannol y mae'n gynnal, a'r hunaniaeth cenedlaethol y mae hi'n sylfaen iddo.

Dim eu bai nhw ydi o na allan nhw ddeall hynny, achos mae o y tu hwnt i'w hamgyffred nhw. Tra bod rhyw agwedd ôl-imperialaidd eithaf atgas yn gallu ymagweddu ei hun ymhlith sawl trefedigaethwr, ni ellir defnyddio'r legasi imperialaidd fel esgus dros fethiant y rhan fwyaf o fewnfudwyr i ddeall natur y prif fygythiad real i fodolaeth iaith leiafrifol. Dyna pam fod cymaint o wrthwynebiad o du mewnfudwyr sydd wedi dysgu, neu sydd yn gefnogol i'r iaith Gymareg, i ymgyrchoedd sy'n tynnu sylw at y broblem tai a'r mewnlifiad uniaith Saesneg, ac i statws y Gymraeg fel iaith swyddogol cynghorau a chymhwyster swyddi cyhoeddus. Mae nhw'n gweld pethau fel hyn fel fesurau adweithiol, gan na allan nhw amgyffred sefyllfa lle mae positive discrimination yn hanfodol i amddiffyn iaith. Tydyn nhw erioed wedi bod mewn sefyllfa lle mae eu iaith yn marw o'u cwmpas nhw.

Ddois innau ar draws engraifft o hyn yn gymharol ddiweddar, wrth siarad â cyhdweithiwr ar un o bwyllgorau mentrau cymunedol yn Stiniog. Mae'r person dan sylw yn rhywun dwi'n barchu. Mae'n 'Sais o'r ardal' bellach, ac er na ddysgodd Gymraeg, mae'n dad a thaid i dwr o blant Cymraeg iaith gyntaf, ac yn ddyn gweithgar yn yr ardal. Wrth drafod datblygiadau arfaethedig gan fenter uchelgeisiol sydd am adfywio tref Blaenau, mynegais fy ngobeithion y byddai'r fenter yn sicrhau fod pobl leol yn cael pob cefnogaeth i sefydlu'r busnesau fyddai'n tyfu efo'r datblygiad, gan fod hynny yn rhywbeth hanfodol i gynnal cymeriad diwylliannol y dref, a'r Gymraeg fel iaith fasnach y dref. Ei ateb oedd y dylai'r "diwylliant" fod yn "covered" efo ailagor Neuadd y Farchnad fel canolfan gelfyddydol.

Dyma'r un diffyg dealltwriaeth ag oedd gan Stephen Fry o sefyllfa iaith y Lakota, a'r bygythiad i'w dyfodol fel iaith fyw. Cyn belled a bod gan y brodorion gornel fach i fynd i guro drymiau a chanu eu caneuon, i adrodd eu barddoniaeth ac i gynnal ambell eisteddfod, mi fydd eu iaith a'u diwylliant yn ddiogel.

O na fyddai hynny'n wir!