31/12/2008

Cyfraniad amhrisiadwy Anweledig

Cliciwch y teitl uchod, ac fe ewch i YouTube i weld fideo o gig olaf Anweledig (cliciwch ar more from yDynSdici i weld y bedair fideo arall). Hefyd, cliciwch yma i weld lluniau gwych o'r noson gan Alwyn Jones o Stiniog.com.

Do wir, nos Sadwrn 27 o Ragfyr 2008, yn y Queens ym Mlaenau Ffestiniog, diflanodd seren Anweledig dros y byrddau ac i lawr dros orwel gyrfa ddisglair a dylanwadol iawn.

Ond nid i ebargofiant chwaith. Achos, a nhwythau'n dathlu penblwydd y band yn 20, gadawodd Anweledig y sîn gerddorol Gymraeg unwaith ac am byth, ond ni adawsant galonau'r sawl a'u mwynhaodd dros y blynyddoedd. Ac fel pe na bai atgofion melys o nosweithia gwyllt efo'r band dawnus a difyr o Stiniog yn ddigon i gadw'u legasi'n fyw am byth, rhoddodd yr hogia uffarn o sioe dda i bron i ddau gant o ffans, ffrindia a theulu, a brodroion eu bro annwyl.

Does na'm pwynt i mi ymhelaethu. Mae nosweithiau afreolus Anweledig yn gyfarwydd i bawb, bron. A beth bynnag, mae'r fideos yn dweud y cyfan.

Does na'm pwynt chwaith i ymhelaethu am eu cyfraniad i'r sîn Gymraeg, wrth ei fywiogi i raddau nas gwelwyd o'r blaen. Roeddan nhw'n lliwgar, yn llawn hwyl, yn agored a chyfeillgar, â'u traed wedi eu seilio'n gadarn ar y ddaear Gymreig wrth ddyrchafu'n meddyliau tua'r bydysawd agored a rhyddhau pobol o gysgod y cadwynnau Methodistaidd sydd hyd heddiw yn crafu croen garddyrnau ein cymdeithas. Gwrthododd Anweledig gyfaddawdu na dilyn unrhyw drefn neu duedd 'ffasiynol' neu wleidyddol gywir. Mae eu dylanwad cerddorol hefyd yn un sydd i'w weld heddiw gyda grwpiau fel Di Pravinho a Derwyddon Dr Gonzo.

Bob yn hyn a hyn yng Nghymru, mae na rywbeth gwefreiddiol yn digwydd. Rhywbeth sydd hyd yn oed yn fwy hudol o gofio mai lleiafrif bychan difreintiedig, oddi mewn i leiafrif bychan difreintiedig, ydan ni y Cymry Cymraeg. Yn achos Anweledig, tyfodd criw o ffrindiau agos i fyny efo'i gilydd, yn yr un ardal, yn ymddiddori yn yr un miwsig a dylanwadau: criw o ffrindiau oedd yn gerddorion dawnus (a'r ffrynt man gorau welodd Cymru a Phrydain, os nad y byd, yn Ceri C), yn bobol deallus a chreadigol dros ben, oedd yn llawn egwyddorion a hiwmor oedd wedi gwreiddio'n gadarn yn un o'r cymunedau mwyaf unigryw, arbennig a chyfoethog ei diwylliant poblogaidd a chynhenid yng Nghymru.

Ac rwan fod prif ffrwd eu creadigedd wedi dod i ben, mae o'n siarad cyfrolau am natur a didwylledd egwyddorol yr hogia o weld yr hyn mae nhw wedi, yn, ac yn mynd i, roi yn ôl i'w cymuned. Mae Rhys yn creu gwyrthiau wrth sefydlu a rhedeg y Gwallgofiaid, ers sawl blwyddyn bellach, yn rhoi cyfleon i gerddorion a grwpiau ifanc yr ardal, yn rhoi hyfforddiant a stafelloedd ymarfer iddyn nhw yn Cell, a label iddyn nhw recordio (Clin-R). Mae Gai Toms yn brysur efo sawl prosiect wirfoddol sy'n ceisio adnewyddu tref Blaenau a'i sefydliadau, ac mae egni bytholwyrdd Ceri C yn wirioneddol hollol gampus o effeithiol wrth ei waith efo Cymunedau'n Gyntaf ym Mlaenau Ffestiniog.

Dyna i chi dri o aelodau'r band sydd wedi gwneud y dewis cydwybodol i roi eu dyfodol i gyfrannu'n adeiladol ac effeithiol i'r gymuned ble y'u magwyd, ac mae'r lleill hefyd, yn helpu allan yn aml.

Dwn i ddim faint o grwpiau a cherddorion eraill Cymru all ddweud eu bod nhwytha wedi gwneud yr un peth? Ond o weld esiampl Anweledig, does dim dwywaith y bydd llawer mwy yn gwneud yr un fath cyn hir. Dyna i chi legasi'r hogia o Stiniog. Yr athrylith cydwybodol colectif ag oedd Anweledig.

Diolch o galon hogia. Parch.

Gwerth gwrthrychedd newyddiadurol yn gryfach na'r arwynebedd

Dw i wedi darllen "Freedom Fighters: Wales' Forgotten War 1963 - 1993" yn ddiweddar. Llyfr digon difyr, ond wedi ei sgwennu gan newyddiadurwr, mewn dull newyddiadurwr, wedi ei seilio ar nodiadau newyddiadurol ac adroddiadau papur newydd yn ystod gyrfa'r awdur. Mae 'na wendidau yn hynny, sef fod bron ddim ymchwil newydd wedi ei wneud, ei fod yn dibynnu ar wybodaeth ail-law, ac yn llawn camgymeriadau bychain dioglyd arferol newyddiadurwyr a phapurau newydd (e.e. er i'r awdur dyrchu - yn ofer ar adegau - trwy gofnodion gwladwriaethol o dan y Ddeddf Rhyddhau Gwybodaeth ac ati, mae 90% o'r gwybodaeth a'r cyfeirnodau yn y llyfr yn dod o dudalennau'r Western Mail, y papur oedd yr awdur yn gweithio iddo).

Gallaf ddweud, fel un o'r bobol y sonnir amdano yn un pennod o'r llyfr, fod sawl gwall yn y gohebiaeth yn deillio o adroddiadau'r cyfnod - pethau bach fel oed a galwedigaeth ac ati, a phethau mwy arwyddocaol, hefyd, fel methu nodi'r ffaith ei bod hi'n 7 wythnos ar ôl arestio Sion Aubrey Roberts a David Gareth Davies arna fi'n cael fy arestio). Ac mae anwybodaeth yr awdur o hanes canoloesol a hanes modern cynnar, a hwyrach, Cymru yr un mor dila ag oedd ei ddealltwriaeth o'r Gymry Gymraeg pan oeddwn yn aelod o'r un blaid ag o ar droad y ganrif hon. Nid Owain Tudur o Fôn oedd tad Harri'r VIII (mewn difri calon)!

Hefyd, oherwydd fod y llyfr wedi ei sgwennu o nodiadau ac adroddiadau'r awdur a'r papur newydd ar y pryd, mae 'na chydig flynyddoedd ar goll, lle mae'r awdur yn gweithio ym Mrwsel. Nid yn unig mae hyn yn gadael bwlch enfawr yn y stori, ond mae'r awdur yn mynd i ffwrdd ar danjent am bennod cyfan, yn disgrifio ei amser yn newyddiadura ym Mrwsel, yna'n dychwelyd i flynyddoedd diweddara ymgyrch Meibion Glyndwr, flynyddoedd yn ddiweddarach!

Nid oes yma ddamcaniaethu manwl am y gwahanol 'phases' o ymgyrch MG. Nid oes unrhyw grybwyll, heb son am drafod, damcaniaeth yr heddlu a'r gwasanaethau cudd fod tri gwahanol 'cenhedlaeth' wedi cymeryd yr awennau. Cyn belled â bod yr ymgyrch losgi yn y cwestiwn, mae llyfr Alwyn Gruffydd "Mae Rhywun yn Gwybod" - er yn methu datgelu unrhyw beth - yn hanes llawer mwy cynhwysfawr na'r hyn a geir yma.

Serch hyn, ceir ymdrech - er digon denau ac heb fawr ymchwil newydd - i drafod anghyfiawnder cyrch Operation Tân, Sul y Blodau 1980.

Un o'r pethau sy'n achub y llyfr, fodd bynnag, a hwnnw ydi'r unig elfen o'r llyfr sydd yn seiliedig ar 'ymchwil' newydd - er mai cwpwl o sgyrsiau anffurfiol efo John Jenkins, Llywydd Gweithredoedd MAC, dros y blynyddoedd ydi'r 'ymchwil' hynny. Datgela JJ enwau unigolion eraill o du'r mudiad gweriniaethol ar gyrion Plaid Cymru, a chwaraeodd ran gweithredol yn ymgyrch fomio MAC. Datgelir yr enwau (trwy ganiatad y teuluoedd, dwi'n cymeryd), am eu bod bellach wedi marw. Bydd rhai o'r enwau hyn yn rhai amlwg i nifer o haneswyr gwleidyddiaeth ail hanner yr 20ed ganrif yng Nghymru, eraill ddim, ac eraill yn ddynion llawr gwlad oedd y werin yn gwybod amdanynt eisoes. Mae yma hefyd enwau un neu ddau o 'weithredwyr' llawr gwlad a drodd yn infformars ar ôl cael eu harestio efo ffrwydron yn eu meddiant.

Er mai ychydig iawn sydd, difyr yw'r ychydig hynny o oleuni a deflir gan y Direstor of Operations John Jenks ei hun ar ddigwyddiadau adnabyddus - a'r trychinebus, yn achos Merthyron Abergele - yn ystod yr ymgyrch. Ond fel y gellir disgwyl oherwydd natur y pwnc, gadewir y darllenydd yn awchu am fwy, ac nid bai yr awdur yw hynny.

Be ydi bwriad, neu gasgliad yr awdur? Wel, heblaw am geisio cofnodi'r ymgyrchoedd bomio mewn dull mwy gwrthrychol na "To Dream of Freedom" Roy Clews, mae'r awdur yn ceisio dangos fod cysylltiad cyson - continuity - rhwng MAC ac MG: mai'r un bobol oedd yn aildanio'r frwydr ar ddechrau ymgyrchoedd newydd. Does gan yr awdur ddim tystiolaeth o gwbl am hyn, fodd bynnag, heblaw ei fod yn damcaniaethu trwy ddarllen 'rhwng llinellau' ei sgyrsiau anghynnwysfawr efo John Jenkins.

Be sy'n dod allan yn gliriach gan yr awdur, ydi ei gasgliad fod yr ymgyrchoedd treisgar wedi hybu - nid tanseilio - achos y mudiad cenedlaethol ehangach yng Nghymru, ac wedi hybu - nid tanseilio - achos cyfansoddiadol a diwylliannol ein cenedl. Yn hynny o beth, alla i ddim cytuno mwy. Er nad oes fawr ddim mwy o wybodaeth cyhoeddus yn y llyfr na sydd eisoes ar gael yn gyhoeddus, mae'r awdur digon didwyll hwn yn defnyddio'r hyn sy'n wybodus yn effeithiol iawn wrth ddod i'r casgliad hyn, ac yn gosod y ddadl yn gyson drwy'r tudalennau, wrth ddod i gasgliad pendant, trylwyr, arbenigol ac argyhoeddiadol iawn - a hynny am y tro cyntaf yn llenyddiaeth Gymreig.

Ac o ran hynny, dyma un maes efallai, lle mae golwg newyddiadurol yn fwy gwerthfawr nag un ysgolhaig.

18/12/2008

Welsoch chi'r llongau gofod?

Dwi'n coelio mewn bywyd arallfydol, ond er mod i'n agored i'r syniad ei bod hi'n bosib fod aliens wedi ymweld â'r byd yma yn y gorffennol, tydw i ddim yn credu mewn UFOs. Mi o'n i, pan yn iau, ac mae 'na ambell achos o sighting enwog yr ydw i'n cytuno eu bod yn anodd i'w hegluro fel ffenomen ddaearol (oddi mewn i ffiniau gwyddoniaeth fel y gwyddom amdano rwan, beth bynnag). Ond ar ôl blynyddoedd o gerddad adra filltiroedd tros gefn gwlad, o dafarnau ac ati, yn y nos, a nosweithiau di-ri yn pysgota nos yn llynnoedd mynyddig yr ardal yn yr haf, mae'n rhaid i mi ddeud nad ydw i wedi gweld unrhyw beth rhy allan o'r cyffredin yn yr awyr. Troi'n sinig wnes i efo troad y blynyddoedd, felly, ac os rhywbeth, dwi'n tueddu fwyfwy i gredu mai'r Americans yn arbrofi technoleg newydd sydd tu ôl i'r sightings mwyaf dyrys.

Ond y noson o'r blaen bu bron i mi feddwl fy mod i'n edrych ar nid un, ond saith UFO go iawn, am y tro cynta yn fy mywyd.

Nos Lun oedd hi - wel, roedd hi wedi troi un o'r gloch bora dydd Mawrth, i ddeud y gwir - ac es i allan i'r ardd am ffag cyn mynd i gwely. Roedd yr awyr yn glir, a'r lleuad fu'n llawn gwpwl o nosweithiau'n flaenorol yn disgleirio fel sosar arian, uwchben. Sbio fyny ar y sêr o'n i, fel mae rhywun yn ei wneud, 'lly, a myn diawl, wrth sbio ar y seren 'ma mi sylwis fod mwy iddi na jesd smotyn o olau'n fflicran yn y pellter. Oddi tani - fel tasa'r seren ei hun yn lamp ar ei drwyn - oedd triongl o faint chwartar i hannar modfadd rhwng fy mys a bawd, ar hyd braich. Craffais efo llygid culion, a gweld llinellau amlinelliad y triongl, fel gwaywffyn bach o olau, ac yna sylwais fod golau ar bob cornel o'r triongl a, phob yn hyn a hyn, roedd 'na olau arall yn fflicran hanner ffordd rhwng trwyn y triongl a'i droed dde.

Fuodd gen i ddiddordeb yn y flying triangles 'ny fu'n cael eu gweld yn y nos gan niferoedd o bobl yng Ngwlad Belg, Awstralia a'r Amerig, ymysg llefydd eraill. Gwelwyd un uwchben Blaenau Ffestiniog gan ddau gyfaill i mi, un noson, hefyd. Ond dros y blynyddoedd, rhyw ddechrau beio'r Yankcs wnes i am y digwyddiadau yma. Wedi'r cwbwl, os oes gan yr aliens ddigon o dechnoleg i drafaelio miliynnau o flynyddoedd golau i ddod i fusnesu ar y Ddaear, yna dwi'n meddwl y bysa ganddyn nhw ddigon o sens i wneud y busnesu hynny yn ystod dydd, pan fo posib gweld rwbath...

Ond wrth edrych ar y triongl 'ma, yn uchel i fyny'n yr awyr, ron i'n gwbod mod i'n sbio ar ffenomen nad oeddwn wedi ei gweld o'r blaen. Unknown territory i fi. Yna, ar ôl meddwl yn hir am hyn, ddechreuis i sbio o gwmpas ar y sêr eraill, a myn diawl i, roedd 'na driongl arall, ac un arall, ac un arall eto... Cyn hir roedd 'na saith o'nyn nhw, yn ista'n llonydd uwchben. Roeddan nhw i gyd yn debyg i'w gilydd, ond fod un neu ddau yn edrych fwy fel siap barcud ar ben i lawr na thriongl. Fuas i'n sbio, a sbio, rhwbio fy llygid a sbio, ac es i mewn i'r tŷ i roi dŵr dros fy llygaid, ac yn ôl allan i sbio eto. Oeddwn, mi oeddwn i'n eu gweld.

Fel ddudis i gynt, mi o'n i ar y brinc o gredu mai fflyd o longau gofod oedd rhain, wedi parcio jesd tu allan yr atmosffer. Ond gan mai sinig ydw i, roeddwn i'n gwrthod disgyn am y ffasiwn eglurhad. Nes i ddim mynd i nôl y DVD camcorder - mae'r peth mewn bocs ar silff yn llofft, a dwi ond wedi ei iwsio fo unwaith rhyw flwyddyn yn ôl, felly don i ddim yn meddwl ei fod o'n werth y draffarth. Does gen i ddim ffansi bod yn un o'r bobol 'ma sydd yn y papura yn deud fod nhw wedi gweld UFO (dwi'n ddigon o 'ffrîc' fel ydw i, diolch), a beth bynnag, os fysa na rwbath ar y newyddion yn y bora, o leia fyswn i'n gallu deud mod i wedi'u gweld nhw hefyd.

Felly dal i astudio wnes i, a sylwi fod llinellau amlinelliad y trionglau 'ma yn tueddu i fod yr un lliw a disgleirdeb â'r golau blaen, a bod pob un triongl yn wahanol liw, a gwahanol ddisgleirdeb, i'w gilydd. Dw i ddim yn cofio os oedd y goleuadau blaen i gyd yn fflicran, ond mwya tebyg eu bod nhw. Felly, er mai dim ond y saith seren yma (yn hytrach na phob seren yn yr awyr) oedd yn ymddangos fel hyn, ddois i ddechrau meddwl o'r diwedd mai sêr oeddan nhw, ac mai rhyw ffenomen atmosfferig oedd yn achosi iddyn nhw ymddangos fel trionglau. Am wn i...!

Dwi'n gwbod mai atmosffer y ddaear sy'n achosi i olau seren 'symud' a fflicran, felly mae'n bosib iawn mai'r atmosffer oedd yn achosi'r weledigaeth ryfeddol yma. Fysa'n gret cael gwybod yn iawn, felly os oes 'na rywun allan yn fana sy'n gallu egluro mwy, gadewch neges yn y blwch sylwadau os gwelwch yn dda.

Be ydi 'plot'?

Sylwad teg, am wn i, am fy nofel gyntaf, Brithyll, oedd fod 'na ddim plot iddi. Roedd rhai darllenwyr ac adolygwyr yn nodi hynny yn yr un gwynt â datgan nad oedd angen plot arni, cymaint oedden nhw wedi mwynhau, tra bod un neu ddau yn gweld y 'diffyg plot' fel anathema i'r maes sgwennu nofelau. Aeth Hafina Clwyd, yn Y Cymro, yn bellach, fel y clywais ddwy flynedd yn ddiweddarach. Wrth rwygo'r nofel yn ddarnau gofynnodd beth yw pwynt nofel heb blot.

Pawb â'i farn am wn i. Ond tra'n cytuno nad oedd 'na 'blot cryf' (beth bynnag ydi hynny) yn Brithyll, dwi hefyd yn cytuno efo'r oddeutu dwy fil o ddarllenwyr â fwynhaodd y nofel yn arw - pwy sydd angen plot os ydi'r stori'n ddifyr?

Achos, be ydi plot, mewn gwirionedd? All rhywun ei ddiffinio'n bendant? Un ffordd o'i rhoi hi ydi, fod plot yn ddyfais i wneud y nofel yn afaelgar, neu'n ddifyr. Os felly, os yw'r stori'n afaelgar ac yn ddifyr, pam fod angen plot? Onid pedantics cywirdeb llenyddol yw glynnu at 'reolau' fel 'mae rhaid i nofel gael plot'?

Ffordd arall o ddiffinio plot, am wn i, ydi creu llinynnau gwahanol i'r stori, a'u cael i wâu drwy ei gilydd, a chwrdd yn y diwedd. Os hynny, er mor minimal oedd o, mi oedd 'na blot yn Brithyll.

Pan gyhoeddwyd y dilyniant, Madarch, mynegodd sawl darllenwr ac adolygwyr (llenorion a beirniaid yn eu mysg, nid jesd darllenwyr nofelau brwd) fod 'na 'fwy o blot', neu 'blot cryfach' ynddi. Ymatebodd ambell un (a minnau yn eu plith!) efo, "mae 'na blot ynddi, felly!" Eto, mae hynny'n sylw digon teg. Mae pobl wedi arfer efo nofelau sydd â phlot cryf a chymleth, ac os mai dyna sydd at eu dant nhw, wel, grêt.

Ond wrth fynd yn ôl at un o'r diffiniadau uchod - fod plot yn creu edefynnau rhyngweithiol sy'n plethu at eu gilydd wrth ddod i gwlwm taclus yn y diwedd - fyswn i'n deud fod 'na blot pendant yn Madarch. Dim mod i'n credu ei bod y math o nofel sydd angen plot, a dim mod i wedi gwneud ymdrech i greu plot, a dim mod i chwaith yn credu fod angen plot ar nofel o'i bath. Nofelau character humour, yn cael eu gyrru gan ddeialog sydyn, ffraeth a naturiol, ydi Brithyll a Madarch (a Crawia) wedi'r cwbl.

Ond o edrych ar Madarch er engraifft, mae'r plot yn amlwg: mae na wylnos yn nhop y cwm, mae'r hogia'n gorfod cyrraedd yno heb i'r cops eu stopio, ac wedi cyrraedd mae rhaid iddyn nhw ffendio'u ffordd oddi yno i gyrraedd yr ysbyty ar gyfer genedigaeth eu plant - ond yn y cyfamser mae rhywun wedi llosgi tŷ haf hanner ffordd i lawr y cwm a mae'r heddlu wedi selio'r cwm i ffwrdd. Dio'm yn stwff The Da Vinci Code, nacdi, ond mae digon o edefynnau'n gwau mewn ac allan o'i gilydd ynddo fo. Mae gennym efeilliaid yn dwyn corff eu tad o'r fynwant er mwyn ei gladdu gartra, ymgais y criw o hogia i gyrraedd y wêc, ymdrechion yr heddlu i'w dal, gwrthdaro rhwng heddweision ac adrannau gwahanol o'r heddlu, problemau domestig Tiwlip, landlord y Trowt, damwain, gwarchae a breakout, a thu ôl y cwbwl mae 'na rywun yn llosgi tŷ hâf, ac mae'r merchaid - sydd adref efo'r plant - yn dechrau cael poenau geni babis... Ac mae 'na dwist neu ddau ar ddiwedd y nofel hefyd.

Ydi hynna'n ddigon o blot i gael ei alw'n blot? Dwi'n meddwl ei fod o. Ond dim dyna sy'n bwysig. Be sy'n bwysig ydi mai dyna faint o blot oedd y stori ei hangen i wneud iddi weithio. Fel ddudis i, mae'r syniad fod rhaid i nofel gael plot yn hen ffasiwn a phedantic. Fformiwla ydi o, dim byd arall. Faint o blot sydd 'na yn rhai o lyfra Irvine Welsh? Mae 'na stori gryf a gafaelgar, a mae'r cymeriadau yn ymddangos o wahanol gyfeiriadau ac yn crwydro tua'i gilydd (yn weddol sydyn) wrth i'r stori ddatblygu. Ond does 'na fawr o blot mewn nofelau fel Trainspotting a Porno, yn nagoes? Fel o'n i'n deud, os di'r stori a'r cymeriadau yn afaelgar a difyr, a bod y nofel yn symud yn naturiol ac yn darllan yn rhwydd, i be sydd angen plot?

Mae 'na blot cryfach eto yn Crawia, medda nhw i mi. Dwi'n digwydd bod yn cytuno. Ond fedra i ddim dweud mod i wedi gneud dim byd sylweddol yn wahanol wrth sgwennu hon, heblaw ambell ddatblygiad yn fy arddull (dim byd y byddai rhywun yn sylwi arno'n syth, efallai). Mi wnes i wneud penderfyniad i fod yn dywyllach oherwydd dydi bywyd ddim yn fêl i gyd yn ein cymunedau ar y funud. Mae'r ffaith fod plot cryfach ynddi yn deillio o'r ffaith fod y stori'n digwydd gweddu i blot cryfach, a bod yr edefynnau'n ymddangos yn naturiol. Mae'r fformiwla, mwy neu lai, yn union run fath a'i dwy rhagflaenydd.

17/12/2008

Hale-blydi-liwia!

Buan iawn y gall clasur o gan hyfryd ddechra mynd ar dy dits di. Hyd yn oed y rhai mwya gwefreiddiol.

Ymddengys fod y byd a'i frawd a'i chwaer wedi gneud cyfyr (hen bryd cael term Cymraeg am hwnna) o berl dwys a phwerus y bardd hynod Leonard Cohen, Halelujah. Deud gwir, mae'n ymddangos fel fod 'na fersiwn gwahanol i bob gorsaf radio y dyddia yma. Mae 'na hyd yn oed un ar Radio Cymru, diolch i fersiwn Gymraeg Brigyn.

Rwan, dwi ddim yn beio unrhyw un am fod isio cyfro'r gan/caneuon (roedd gan Cohen fwy nag un fersiwn). Be sy'n sbwylio'r peth i mi, o weld dwy fersiwn newydd yn gwthio am frig y siartiau ar y funud, ydi'r teiming. Dwn i'm amdana chi ond, ar wahan i Brigyn, a recordiodd eu fersiwn nhw am y rhesymau iawn, dro yn ôl bellach, mae'r geiriau 'nadolig' a 'bandwagon' yn neidio i'n meddwl i yn syth - yn aml wedi'u dilyn gan ochenaid ddiflas a 'hale-blydi-liwia' dan fy ngwynt, ac, erbyn yr hanner canfed gwaith o glywed y gan, 'o na, dim eto.'

Sydd yn biti, achos mae neges - ac ysbryd a naws - y gan yn cael ei golli. I raddau, beth bynnag. Yn lle gwrando ar y geiriau ti'n cael llond bol o'i chlywed hi. Yn lle ista i lawr, cau'r llygaid a'i theimlo hi, ti'n gweld rhyw artist yn trio rhoi rhawiad o lo ym moilar ei yrfa cloff - rwan ei bod hi'n ffasiynol a cŵl i fod yn *berson cyfoethog cydwybodol*.

Pa reswm arall sydd 'na dros ryddhau cyfyr o'r gan at y Nadolig? Ac os am wneud cyfyr o gwbwl, be am wneud un chydig bach mwy gwreiddiol ia, plis? Fersiwn reggae (Halelu Jah?), neu hip-hop? OK, dydi hi ddim yn gan sy'n gweddu'n naturiol i arddull gwahanol. Ond os felly, pam gneud cyfyr o gwbwl? Be sy'n rong efo'r wreiddiol?

Reit, medda chi, mae hi'n credit crynsh, a mae penawdau newyddion heddiw'n son am y miloedd sy'n colli'u gwaith yn ddyddiol, a ma Prysor yn rhoi prociad i'w flog ar ôl wythnosau o dawelwch, ac yn dechra mwydro ei fod o wedi laru ar glywed rhyw gan ar y radio. Och a gwae mae'r byd ar ben.

Ond mae na reswm pam mod i'n gneud hale-blydi-liwia o ffys am ddim byd, fel hyn. Roedd 'na drafodaeth ar Newsnight Review rhyw gwpwl o wythnosau yn ôl, a mi oeddan nhw'n trafod sut oedd y celfyddydau - celf, llenyddiaeth, drama a ffilm - yn mynd i ymateb i'r cyfnod hwn o ansicrwydd a phesimistiaeth economaidd, gwleidyddol ac amgylcheddol. Ydi'r celfyddydau'n mynd i adlewyrchu hyn drwy greu cynnyrch tywyllach, mwy griti a real, mwy dwys, bygythiol a gwrthryfelgar, neu a ydan ni'n mynd i weld y celfyddydau'n troi at escapism, ac yn creu mwy o gomediau a ffilmiau ffantasi?

Roedd 'na ddimensiynau eraill i'r drafodaeth, ond roedd hwn yn bwynt difyr. Er mod i'n cyflwyno'r post hwn efo chydig o wamalu sinigaidd, dydi o ddim yn fy synnu fod artistiaid yn troi at gan fel Haleliwia - gan fardd mor ysbrydolgar â Cohen - fel cyfyr yn yr amseroedd ansicr yma. Mae'r ddynoliaeth ar drothwy croesffordd beryglus yn amgylcheddol ac yn wleidyddol, efo gorboblogi, cynhesu byd-eang, y Clash of Civilizations a Peak Oil. Mae'r creisus economaidd wedi chwalu hyder y boblogaeth orllewinol oedd wedi meddwl erioed y byddai eu byd bach diogel yn para am byth. Ac mae proffwydi economaidd y Fall yn darogan gwae yn ddyddiol ar y teledu a'r radio, a'r papurau yn ein bwydo â phlateidiau swmpus o ragolygon tywyllach fyth, fel tasa starter o derfysgaeth crefyddol, propaganda hiliol, straeon bygythiol am blant efo gynnau, ac amrywiol wermod cyffelyb, ddim wedi'n gneud ni'n ddigon ffycin paranoid.

Be sy'n beryclach nag ynys llawn o Seiclopsus? Ynys o Seiclopsus efo paranoid-seicosus.

Dydi hi'm yn syndod felly fod pobol yn troi at yr ysbrydol, neu yn uniaethu efo caneuon iasol sy'n cyfleu ein ysfa reddfol i wybod os oes rhywbeth yno neu beidio - os oes 'na ystyr i hyn i gyd - mewn amseroedd pesimistaidd fel hyn. Ac er fod 'na dipyn o escapism yn treiddio i'n sgriniau'n ddiweddar, mae'r celfyddydau ar y cyfan - o'r sgrin i'r llyfr i'r canfas - yn mynd yn dywyllach, dwi'n meddwl. Yn enwedig cynnyrch yr artistiaid, llenorion, beirdd, sgriptwyr a cherddorion hynny sy'n portreadu realiti bywyd bob dydd yn eu gwaith. Yn yr un modd, mae'r operau sebon ar ein teledu yn gorfod adlewyrchu pynciau cyfoes, yn enwedig rhai sy'n effeithio pawb yng nghymdeithas, fel hwn. Ac, wrth gwrs, mae'r syniad o Ddydd y Farn yn ymddangos mewn dramau fel Spooks, a Survivors - un o'r pethau salaf (ymhob ffordd y gellir ddychmygu) a welis i erioed ar y bocs (duw a ŵyr pwy gomisiynnodd y fath gachu).

Mae hyn i gyd yn rhan o'r un cylchdro - gwasgfa economaidd yn creu pryder colectif, a hwnnw'n cael ei fwydo gan fegin y cyfryngau torfol. Mae o i gyd yn porthi'r isymwybod ac yn cynyddu'r ansicrwydd yn ein bywydau. Ac mae holl natur yr ansefydlogrwydd cymdeithasol a rhyngwladol yma yn ein gadael yn ddiymadferth, yn ddiffrwyth i wneud uffarn o ddim byd amdano. Does 'na ddim cafalri ar y ffordd. Does 'na ddim i'w wneud ond brathu'r lledr a gobeithio'r gorau. Da ni ar drugaredd y systam, ar drugaredd datblygiadau, ar drugaredd... Duw? Oes 'na Dduw? Oes 'na rwbath allan yna sy'n mynd i afael yn ein dwylo os y cawn ni hyd iddo fo? Neu ydan ni ar ben ein hunain wedi'r cwbwl...

Dyma'r math o gwestiynau sy'n treiddio i feddyliau'r gwan a diobaith. Rydan ni'n chwilio. Chwilio am iachawdwr. Mae rhywun yn ei deimlo fo, bron, fel rhyw ias ar y gwynt, yn ei weld o yng nghornel y llygad colectif - cymdeithas yn tueddu i droi at yr ysbrydol am gymorth. Boed yn lwc, ffawd, ffydd, gobaith, swynau, diwinyddiaeth, neu hyd yn oed fodau arallfydol - y goruwchnaturiol a'r haniaethol, nid y rhesymol a'r ffisegol ydi'r last resort. Fel drwy gydol hanes hyd yma, pan mae popeth arall yn methu rydan ni'n chwilio am superhero.

Dyma'r hinsawdd sy'n cofleidio caneuon, cerddi a chelfyddyd dwfn, ystyrlon sy'n estyn am yr atebion yr ydan ni i gyd yn eu crefu. Mae Halelujah yn gwneud hynny.

Ar ddiwedd y gan, does 'na'm rhyfedd fod 'na gyfyrs galôr ohoni, a bod croeso iddyn nhw, y Nadolig ansicr hwn.