Mae hi'n ffilm ysgytwol. Hollol, hollol ysgytwol. Hyd yn oed i'r sawl ohonom sy'n fwy cyfarwydd â'r stori nag eraill. Mae hi hefyd yn brydferth, gan fod gwir gelfyddyd a gwreiddioldeb ym mhob agwedd o'r cynhyrchiad - o'r tawelwch am rannau helaeth o'r hanner cyntaf, i'r golygu a chyfarwyddo a sgript effeithiol (gweler yr olygfa wefreiddiol rhwng Sands a'r offeiriad, yn enwedig), ac i'r sinematograffi sy'n rhoi naws arbennig i'r ffilm ac amlygu tywyllwch y portread i raddau celfyddydol gwefreiddiol. Ategir hyn i gyd gan berfformiadau swynol a phwerus gan y cast i gyd, yn enwedig Michael Fassbender fel Bobby Sands.
Ond nid yw'r clyfrwch yn gyfyngedig i hyn i gyd. Cyfrinach y ffilm ydi ei bod yn cadw i ffwrdd o'r gwleidyddiaeth bron yn gyfangwbl. O ganlyniad mae hi'n ddeg gwaith mwy pwerus.
Be sydd gennym yw'r darlun dynol. Ond nid o safbwynt arti-ffarti rhyddfrydol 'human interest' bondigrybwyll. Yn hytrach, mae'r darlun dynol yn dod o safbwynt athronyddol a moesol llawer llawer dyfnach wrth archwilio pa mor bell o normalrwydd y gall yr ysbryd ddynol ddadgysylltu ei hun wrth ddygymod â dioddefaint, creulondeb ac amodau erchyll. A sut mae protest yn gallu cynnal rhywun pan fo dim arall ar ôl heblaw corff ac ysbryd.
Rydan ni i gyd yn gyfarwydd i raddau gwahanol â'r gwleidyddiaeth a'r sefyllfa ar y tu allan yn ystod y brotest yn y Kesh, a'r ympryd enwog. Mae rhai ohonom hefyd wedi darllen llyfrau am yr hyn oedd yn digwydd ar y tu mewn, a rhai ohonom wedi cwrdd â rhai fu'n garcharorion yno. Ond dydan ni ddim wedi cael darlun mor gignoeth ac ysgytwol â hyn ar sgrin ffilm fawr o'r blaen. Mae'n erchyll, cwbl erchyll. A dyna ydi'r pwynt - mae'n darlunio'r brotest (y brotest flanced, y brotest fudr, yna'r ymrydio) a'r creulondeb corfforol, o safbwynt y carcharorion. Roedd eu safiad yn wleidyddol, oedd, ond roedd o hefyd yn eu cynnal nhw yn bersonol, fel pobl. Yno, yn eu byd cyfyngedig nhw, allan o olwg y byd, ynghanol creulondeb, budreddi a hunan-aberth, roedd yr ymgyrch weriniaethol wedi ei chodi i lefel llawer llawer mwy dwys. Roedd ymgyrch y carcharorion yn cymeryd drosodd eu holl reswm dros fodoli. Yn hytrach na bod yn estyniad o'r rhyfel, roedd y rhyfel ond yn gefndir i'w hymgyrch nhw. Dyna be mae'r ffilm yma yn archwilio, wrth adrodd rhan o stori'r carcharorion dewr hyn o'u safbwynt nhw - a nid y mudiad oeddan nhw'n rhan ohono - yn unig.
Mae'r ffilm hefyd yn dangos parodrwydd Sands, a'i strategaeth chwyldroadol, i aberthu popeth er mwyn dyfodol yr ymgyrch weriniaethol. Roedd y mudiad mewn cul de sac - yng ngeiriau'r offeiriad (portread gwych gan Liam Cunningham) yn "ofni troi at heddwch" am ei fod yn syniad diarth iddynt bellach) - yn troi mewn cylchoedd ac ar ei liniau yn wyneb gwrthwynebydd mor gadarn a phenderfynol â Thatcher. Gwyddai Sands y byddai eu marwolaeth (roeddynt yn gwybod mai marw fyddai canlyniad tebygol eu hympryd) yn ysgogi cenhedlaeth newydd i ymuno â'r ymgyrch chwyldroadol. Roedd hyn yn benderfyniad gwleidyddol strategol bwriadol gan y carcharorion (gwirfoddolodd 75 ohonynt i ymprydio) ac mae'n dangos fod eu hamgylchiadau nhw "ar y ffrynt lein" yn rhoi iddynt ffocws dyfnach a mwy treiddgar o'r strategaeth oedd ei angen ar yr ymgyrch.
I'r Arweinyddiaeth ar y tu allan (oedd yn gadarn yn erbyn yr ympryd), roedd y sefyllfa'n anobeithiol. Gwyddent nad oedd gobaith ennill statws gwleidyddol yn ôl, gan fod Thatcher yn amlwg yn mynd i adael i'r hogia farw. Roeddent hyd yn oed yn barod i gyfaddawdu er mwyn dod a'r brotest fudr i ben. Ond gwelai Sands a'i gyd-garcharorion ymhellach, oherwydd y meddylfryd a'r ffocws oeddent yn meddu arno o ganlyniad i'w protestio 24 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos. Wedi eu stripio o bob urddas - a'u parodrwydd i ddioddef hynny a gwaeth - doedd dim byd ar ôl ond yr achos, a phrotest, a dim distracshiyns i bylu gweledigaeth chwyldroadol. "Out of the ashes," medda Sands, i edliw slogan y Provisionals. A Sands a'i gyd-ymprydwyr fyddai'r gwreichion i godi'r Ffenics gweriniaethol o'r lludw unwaith eto.
Byddai rhai yn galw hyn yn tunnel vision - eu bod yn ddall i'r sefyllfa ehangach ac anobeithdra'r ymgyrch ar y tu allan, oherwydd intensiti eu hymgyrch ar y tu mewn. Byddai eraill yn ei alw'n weledigaeth chwyldroadol dreiddgar iawn (roeddan nhw yn ymwybodol iawn o ddatblygiadau, os nad y mŵd). Roedd o'n sicr yn benderfyniad dewr. Roeddan nhw wedi trio ymprydio o'r blaen, a'r brotest heb lwyddo oherwydd eu bod i gyd wedi dechrau ymrydio ar yr un adeg, ac felly'n rhoi i fyny er mwyn atal dioddefaint y cyntaf ohonynt i droi'n beryglus o wael. Y tro yma, er mwyn sicrhau ympryd i'r ethaf, roeddan nhw pob un yn dechrau ymprydio bythefnos ar ôl ei gilydd. Roeddan nhw'n benderfynol o farw, os oedd rhaid. Ar ba bynnag ochr i'r ffens ydach chi'n sefyll, mae hunanaberth fel hyn wastad yn safiad clodwiw.
'Safiad ofer' oedd barn mewnol arweinyddiaeth y mudiad gweriniaethol, fodd bynnag. Colli bywydau aelodau yn ofer (er, buan y daeth llawer i weld nad oedd hynny'n wir yn yr hirdymor). Ond mae'r ffilm yn gwneud pwynt cryfach am oferedd yr holl sefyllfa. Drwy ddilyn un swyddog carchar (creulon yn y carchar, addfwyn tu allan) ar brydiau, cawn gipolwg ar fywydau'r pawns ar ochr yr awdurdodau i'r frwydr, ac mae hynny'n galluogi rhoi'r darlun crwn ar ddiwedd y ffilm, pan y datgelir y ffeithiau canlynol am yr ymgyrch dros statws gwleidyddol: bu farw 10 ymprydiwr, a lladdwyd 16 swyddog carchar gan yr IRA, ac ar ddiwedd y cwbl, cyfaddawdodd y llywodraeth Prydeinig a'r IRA a derbyn pob un elfen oddifewn i gais y dynion am ailsefydlu statws gwleidyddol (gwisgo dillad eu hunain, dim gorfodaeth i wneud gwaith carchar, cymdeithasu rhydd a.y.b) - ond heb y teitl swyddogol 'statws gwleidyddol'.
Ond o ran yr ymryson ehangach rhwng yr IRA a Phrydain ac o ran ymgyrch ehangach y mudiad gweriniaethol, profodd hanes mai gweledigaeth a strategaeth Sands yn wyneb diffyg gweledigaeth strategaeth styfnig a chalon galed Thatcher a enillodd y dydd. Ond doedd dim rhaid i'r ffilm ymdrin yn uniongyrchol â hynny. Roedd hynny'n dod drosodd yn naturiol, diolch i'w chlyfrwch. Ac mae ffilm sy'n ddigon deallus i ddeall fod gan wylwyr y gallu i feddwl, yn rhywbeth sydd i'w chroesawu llawer iawn mwy na 'llwyddiant' arwynebol a phlastig Kate Winslet yn Hollywood.
No comments:
Post a Comment